Keletirya Bandırmadıs Şarkısındaki Gizemli Dil: Lazca mı, Roman Dili mi?

I. Giriş: “Keletirya” Muamması ve Dilsel Kimlik Sorunu

Fatih Bulut tarafından seslendirilen ve Türkiye’de kısa sürede popüler olan “Keletirya Bandırmadıs” adlı şarkı, enerjik ritmi ve akılda kalıcı melodisiyle geniş kitlelere ulaşmıştır. Şarkının başarısının ardındaki en dikkat çekici unsurlardan biri, sanatçının ve yapım ekibinin eseri bilinçli bir şekilde “Roman Havası” olarak etiketlemesidir. Bu tür, Türkiye’deki Roman müzisyenlerin ve kültürünün bir yansıması olarak köklü bir geleneğe sahiptir. Ancak şarkıyı bir dilbilimsel muammaya dönüştüren asıl unsur, nakaratında yer alan ve ana dili Türkçe olan dinleyiciler için hiçbir anlam ifade etmeyen dört mısralık gizemli sözlerdir. Bu sözlerin kökeni hakkında kamuoyunda ve sosyal medyada çeşitli spekülasyonlar ortaya atılmış, iki temel iddia öne çıkmıştır: Bu dilin, Türkiye’nin Doğu Karadeniz bölgesinde konuşulan Lazca mı, yoksa şarkının türüyle uyumlu olarak Romanların dili olan Romanca’nın bir lehçesi mi olduğu.

Bu rapor, söz konusu dilbilimsel sorunu çözmek amacıyla kapsamlı ve titiz bir karşılaştırmalı analiz sunmaktadır. İzlenecek metodoloji, her iki aday dilin (Lazca ve ilgili Roman lehçelerinin) ayrıntılı dilbilimsel profillerini oluşturmayı, ardından şarkı sözlerini fonetik, morfolojik ve leksik (sözcüksel) düzeyde adli bir titizlikle incelemeyi ve son olarak bu bulguları tür, sanatçı ve söz yazarı gibi bağlamsal kanıtlarla birleştirmeyi içermektedir.

Bu araştırmanın başlangıç noktasında, eserin “Roman Havası” olarak ısrarla ve bilinçli bir şekilde etiketlenmesi yalnızca basit bir tür tanımı değil, aynı zamanda kritik bir yan metinsel (paratextual) kanıt olarak değerlendirilmelidir. Sanatçılar ve prodüktörler, eserlerini belirli bir kültürel ve ticari gelenek içine yerleştirmek ve hedef kitlelerine ulaşmak için tür etiketlerini stratejik olarak kullanırlar. “Roman Havası”, Türkiye’de Roman kültürü ve müzisyenleriyle özdeşleşmiş, yerleşik bir müzik türüdür. Bu etiketin açıkça kullanılması, sanatçının ve ekibinin kültürel ve müzikal bir aidiyet beyanında bulunduğunu gösterir. Bu beyan, dinleyici için bir yorumlama çerçevesi oluşturur ve şarkıdaki Türkçe olmayan sözlerin büyük olasılıkla Roman dili veya Roman müzisyenlerle ilişkili bir sosyolekt (toplumsal lehçe) ile bağlantılı olduğunu düşündürür. Dolayısıyla, bu bağlamsal ipucu, araştırmanın hipotezini şekillendiren güçlü bir başlangıç noktası sunmakta ve Lazca teorisini desteklemek için çok daha güçlü karşı kanıtlar gerektirmektedir.

Keletirya Şarkı Sözleri

“Keletirya”

II. Birinci Aday: Laz Dili (Lazuri Nena) Profili

“Keletirya” şarkısındaki gizemli dilin kökenine dair ilk iddia olan Lazca’nın dilbilimsel özelliklerini anlamak, karşılaştırmalı analizin temelini oluşturur. Lazca, kendine özgü yapısıyla, incelenen sözlerin kökeni olup olamayacağına dair net kriterler sunmaktadır.

Genetik ve Tipolojik Kimlik: Bir Kafkas İzolatı

Lazca (Lazuri Nena), Gürcüce, Svanca ve en yakın akrabası olan Megrelce ile birlikte, izole bir dil ailesi olarak kabul edilen Kartveli (Güney Kafkas) dil ailesine mensuptur. Bu, Lazca’nın Hint-Avrupa (Romanca gibi), Türk (Türkçe gibi) veya Sami dil aileleriyle hiçbir genetik akrabalığı olmadığı anlamına gelir.

Tipolojik olarak Lazca, karmaşık anlamların bir fiil köküne çok sayıda yapım ve çekim ekinin eklenmesiyle oluşturulduğu, son derece eklemeli (agglutinative) ve hatta polisentetik (bireşimli) bir dildir. Dilin en belirleyici gramer özelliklerinden biri, ergatif-absolutif durum (case) sistemidir. Bu sistemde, geçişli bir fiilin öznesi (Agent, A) farklı bir ek alırken, geçişsiz bir fiilin öznesi (Subject, S) ile geçişli bir fiilin nesnesi (Object, O) aynı yalın (absolutif) durumda bulunur. Bu yapı, Türkçe ve Romanca’nın temel aldığı nominatif-akuzatif sistemden kökten farklıdır.

Laz Ses Dünyası: Ayırt Edici Bir Fonoloji

Lazca, lehçelere göre değişmekle birlikte yaklaşık 30 ila 38 ünsüz fonemden oluşan zengin bir ünsüz sistemine karşın, sadece beş ünlüden (a, e, i, o, u) oluşan basit bir ünlü sistemine sahiptir.

Bu dilin fonolojisindeki en kritik ve ayırt edici özellik, patlamalı (stop) ve patlamalı-sürtünmeli (affricate) ünsüzlerdeki üçlü karşıtlıktır: ötümlü (voiced) (ör. /b/, /d/, /g/), ötümsüz soluklu (voiceless aspirated) (ör. /p/, /t/, /k/) ve ötümsüz gırtlaksıl/fırlatmalı (voiceless ejective) (ör. /p’/, /t’/, /k’/, /q’/, /t͡s’/, /t͡ʃ’/). Gırtlak kapağının (glottis) anlık kapanmasıyla üretilen ve “patlama” benzeri bir ses çıkaran bu fırlatmalı (ejective) ünsüzler, Kafkas dillerinin bir alametifarikası olup Türkçe ve Romancada kesinlikle bulunmazlar. Bu seslerin varlığı veya yokluğu, “Keletirya” analizi için en önemli tanısal ölçütlerden biridir. Lazca ayrıca küçük dil (uvular) sesleri (/q’/, /x/, /ɣ/) ve çeşitli sürtünmeli-patlamalı ünsüzleri (/t͡s/, /d͡z/ vb.) içerir.

Söz Varlığı ve Morfolojik Genel Bakış

Lazca’nın temel söz varlığı Kartveli kökenlidir, ancak yüzyıllar süren komşuluk ilişkileri nedeniyle Türkçe ve Yunancadan yoğun bir şekilde kelime almıştır. Fiiller, anlamı değiştiren kök öncesi ünlüler (“versiyon”) ve yön bildiren ön eklerden oluşan karmaşık bir sistemle dilin merkezinde yer alır. İsimler ise genellikle bir ünlü harfle biter. Mevcut Lazca sözlükler ve kelime listeleri incelendiğinde, şarkıdaki sözler için herhangi bir açık veya makul köken benzerliği bulunamamıştır.

Lazca’nın bu son derece özgün ve katı fonolojik ve gramer yapısı, onu kolayca yanlışlanabilir bir hipotez haline getirir. Bilimsel ve dilbilimsel araştırmalar, test edilebilir ve yanlışlanabilir hipotezler üzerine kuruludur. Lazca hipotezi, şarkı sözlerinde fırlatmalı ünsüzler ve ergatif-absolutif yapılar gibi spesifik ve pazarlık edilemez özelliklerin varlığını öngörür. Ancak şarkının performansı dinlendiğinde, fırlatmalı seslerin (örneğin /k’/ veya /p’/) duyulmadığı ve fonolojinin genel olarak Türkçe ve Hint-Avrupa ses sistemleriyle uyumlu olduğu görülür. İlerleyen bölümlerdeki lirik analizde gösterileceği gibi, gramer yapısı da Lazca’nın ergatif sistemiyle uyuşmamaktadır. Dolayısıyla, Lazca’yı özgün ve ilginç bir dil yapan özellikler, aynı zamanda onu “Keletirya” şarkısındaki dil için zayıf bir aday haline getirmektedir. Dilin bu belirgin farklılığı, reddedilmesi için net ve güçlü kanıtlar sunmaktadır.

III. Türkiye Bağlamında Roman Dili: İkinci Aday

İkinci ve daha güçlü aday olan Roman dili (Romanca), kökeni, yayılımı ve Türkiye’deki sosyodilbilimsel durumu açısından Lazca’dan tamamen farklı bir tablo sunar. Bu dilin özellikleri, şarkıdaki gizemli sözlerin çözümlenmesinde kilit rol oynamaktadır.

Hindistan’dan Anadolu’ya: Dilsel Bir Yolculuk

Romanca, bir Hint-Avrupa dilidir ve bu ailenin Hint-Aryan koluna aittir. Kökenleri, Hint alt kıtasının merkezindeki Hint-Aryan dillerine dayanır ve Hintçe, Rajasthani gibi dillerle ortak bir atayı paylaşır. Roman halkının 10. yüzyıl civarında Hindistan’dan başlayan göçü, dilin kelime dağarcığındaki alıntılar aracılığıyla izlenebilir: Avrupa’ya dağılmadan önce Farsça, Ermenice ve en önemlisi Bizans Yunancası’ndan önemli ölçüde kelime ve gramer yapısı almıştır. Bu göç ve temas tarihi, Romanca’yı son derece uyarlanabilir bir dil haline getirmiş, içinde yaşadığı ülkelerin dillerinden kelime dağarcığı ve hatta gramer kalıpları ödünç alma eğilimi göstermesine neden olmuştur.

Türkiye’deki Lehçeler, Konuşurlar ve Statü

Türkiye’deki Roman nüfusu oldukça kalabalıktır ve tahminler 500.000’den 2 milyona kadar değişmektedir. Çoğunluğu, birinci dilleri olarak Türkçe konuşan ve büyük ölçüde asimile olmuş topluluklardır. Türkiye’de konuşulan Roman lehçeleri büyük ölçüde

Balkan Romancası grubuna aittir. Bu analiz için özellikle önemli bir alt grup, Yunanistan’dan Türkiye’ye göç eden sepet örücülerinin lehçesi olan

Sepečides Romancasıdır. Bu lehçe, Batı Türkiye’de (örneğin İzmir) konuşulması ve ayrıntılı olarak belgelenmiş olması nedeniyle özel bir ilgi odağıdır. Türkiye’deki birçok Roman topluluğu, Roman kökenli kelime dağarcığını Türkçe gramerle harmanlayan karma diller olan para-Romani çeşitlerini konuşmaktadır. Bu, uzun süreli ve yoğun dil temasının yaygın bir sonucudur.

Roman Ses Dünyası: Bir Hint-Aryan Sistemi

Roman dilinin ünsüz sistemi, soluksuz ve soluklu ötümsüz patlamalılar arasındaki karşıtlık (ör. /p/ vs. /pʰ/, /t/ vs. /tʰ/, /k/ vs. /kʰ/) gibi Hint-Aryan özelliklerini korur. En önemlisi, Romanca, Lazca’yı tanımlayan

fırlatmalı (ejective) ünsüzlerden tamamen yoksundur. Bu durum, fonolojisini şarkıda duyulan seslerle çok daha uyumlu hale getirir.

Gramer Mimarisi

Romanca’nın grameri Lazca’dan temelden farklıdır. Eski Hint-Aryan dillerinden evrilen bir nominatif-oblik (yalın-eğik) durum sistemi kullanır. İsimlerde, sıfatlarda ve tanımlıklarda (article) kendini gösteren eril (masculine) ve dişil (feminine) olmak üzere iki gramer cinsi bulunur. Fiil morfolojisi soneklemelidir ve iki ana gövdeye (şimdiki zaman ve bitmişlik/perfective) ve her biri için ayrı şahıs eklerine dayanır.

ker- (‘yapmak/etmek’) fiili, bu yapının sıkça alıntılanan bir örneğidir.

Roman dilinin tarihsel ve sosyodilbilimsel profili, onun baskın temas dillerinden yapısal özellikleri emmeye yatkın bir “dilbilgisel sünger” olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum, onu şarkıda bulunan türden melez bir dil için yapısal olarak katı olan Lazca’dan çok daha makul bir aday yapar. Roman dilinin tarihi, sürekli hareket ve azınlık statüsü ile karakterizedir. Bu durum, konuşulduğu her toplumda yoğun ve uzun süreli iki dilliliğe yol açmıştır. Dilbilimsel veriler, bu temasın sadece kelime dağarcığıyla sınırlı kalmadığını göstermektedir. Erken dönem Romancası, Yunancadan belirli tanımlık, fiil-nesne (VO) söz dizimi ve çekim ekleri gibi temel gramer özelliklerini almıştır. Balkanlar’da bu model, Slav dilleri, Rumence ve Türkçenin etkisiyle devam etmiştir. Bazı Roman lehçelerine bütün Türkçe fiil paradigmalarının kopyalanması olgusu belgelenmiştir. Dolayısıyla, Roman kökenli sözcükleri Türkçe morfolojisiyle (örneğin

-dıs eki gibi) birleştiren bir şarkı sözü bulmak bir anormallik değil, dilin Türkiye’deki temas tarihinin beklenen bir sonucudur. Bu durum, bölümlenmiş gramer (compartmentalized grammar) ve dil karışımının bilinen bir modeline uymaktadır. Buna karşılık Lazca, bu düzeyde bir yapısal geçirgenlik göstermemiştir.

IV. Adli Dilbilim: “Keletirya” Şarkı Sözlerinin Analizi

Bu bölüm, raporun analitik merkezini oluşturmaktadır. “Keletirya Bandırmadıs” şarkısının Türkçe olmayan mısraları, önceki bölümlerde oluşturulan Lazca ve Romanca dil profilleriyle karşılaştırılarak sistematik bir şekilde incelenecektir.

İncelenen Metin

Analize tabi tutulacak dört mısra şunlardır :

Keletirya bandırmadıs Hopramande kelelapes Habe kerdas pipalancar Mipen hala parmak yençar

Metodoloji

Her bir kelime veya ifade, fonetik (sesbilimsel), morfolojik (biçimbilimsel) ve leksik (sözcüksel) açılardan ayrıştırılacak ve hem Lazca hem de Romanca dilbilimsel veritabanlarıyla karşılaştırılacaktır. Analizin sonuçları, argümanın şeffaflığını ve sistematik yapısını sağlamak amacıyla aşağıdaki kapsamlı tabloda özetlenmiştir. Bu tablo, her bir lirik bileşen için analitik süreci yan yana göstererek, bir hipotezin diğerine karşı olan ezici kanıt ağırlığını okuyucunun net bir şekilde görmesini sağlar.

Tablo 4.1: “Keletirya Bandırmadıs” Şarkı Sözlerinin Karşılaştırmalı Dilbilimsel Analizi

V. Sentez ve Çözüm: “Keletirya” Muammasının Çözülmesi

Dilbilimsel analiz, bağlamsal kanıtlar ve potansiyel karşı argümanların değerlendirilmesi, “Keletirya Bandırmadıs” şarkısındaki gizemli dilin kimliğine dair kesin bir sonuca ulaşmamızı sağlamaktadır.

Dilbilimsel Karar

Analiz sonuçları, Romanca hipotezini ezici bir üstünlükle desteklerken, Lazca hipotezini kesin olarak çürütmektedir:

• Fonoloji: Şarkının ses yapısında, Lazca’nın en temel ayırt edici özelliği olan fırlatmalı (ejective) ünsüzlerin hiçbirine rastlanmamıştır. Bu durum, Lazca olasılığını ortadan kaldıran en güçlü negatif kanıttır.
• Morfoloji: Şarkı sözleri, Romanca’ya özgü temel morfolojik unsurlarla doludur. kelelapes (fiil kökü + şahıs eki + dönüşlülük zamiri), kerdas (fiil kökü + geçmiş zaman eki) ve -pen (soyut isim yapım eki) gibi yapılar, Romanca gramerinin varlığını şüpheye yer bırakmayacak şekilde kanıtlamaktadır. Buna karşılık, Lazca’ya özgü ergatif yapı veya fiil çekimlerinden hiçbir iz yoktur. bandırmadıs kelimesindeki gibi Türkçeleştirilmiş eklerin varlığı ise, Roman dilinin temas dilleriyle etkileşime girme ve melez yapılar oluşturma eğilimini doğrulamaktadır.
• Leksikon (Söz Varlığı): kel- (‘oynamak’), ker- (‘yapmak’) ve yek (‘bir’) gibi temel Romanca kelimelerin tespiti, dilin kökenini açıkça ortaya koymaktadır. parmak gibi doğrudan Türkçe alıntıların varlığı ise, bu dilin Türkiye’de konuşulan, Türkçe ile iç içe geçmiş bir varyant olduğunu göstermektedir. Lazca kökenli tek bir kelime dahi tespit edilememiştir.

Bağlamsal Kanıtların Doğrulayıcı Gücü

Dilbilimsel bulgular, şarkının dış bağlamıyla mükemmel bir uyum içindedir. Eserin en başından itibaren “Roman Havası” olarak etiketlenmesi, bir tesadüf değil, şarkının dilsel ve kültürel kökenlerinin dürüst bir beyanıdır. Müzik türü, dil seçimiyle tutarlı bir bütünlük oluşturarak Roman kültürüne açık bir gönderme yapmaktadır.

Belirsizliklerin ve Nüansların Giderilmesi: Asurî Bağlantısı

Kapsamlı bir rapor, tüm değişkenleri hesaba katmalıdır. Şarkının söz yazarlarından biri olan Murat Demir’in kendisini Asurî olarak tanımlaması, potansiyel bir kafa karıştırıcı faktör olarak görülebilir. Ancak bu durum, ana sonucu değiştirmemektedir. Bir söz yazarının etnik kimliği, işbirliği yaptığı her eserin dilini belirlemez. Şarkıdaki sözlerin, bir Sami dili olan Asurice (Yeni Aramice) ile fonolojik, morfolojik veya leksik hiçbir ilgisi yoktur. Hint-Avrupa dil ailesine mensup Romanca’ya ait kanıtlar ise tartışmasızdır. En makul açıklama, Murat Demir’in Türkiye’nin çeşitli müzik ortamlarında çalışan bir müzisyen ve söz yazarı olarak, “Roman Havası” türü içinde işbirliği yaptığı ve bu türe özgü müzikal ve dilsel kodlara aşina olduğudur. Bu potansiyel alternatifin dikkate alınması ve elenmesi, nihai sonucun gücünü daha da artırmaktadır.

Sonuçlarım: Muamma Çözüldü

Tüm kanıtlar ışığında, “Keletirya Bandırmadıs” şarkısında kullanılan gizemli dilin Lazca olmadığı kesin olarak ifade edilebilir. Bu dil, temel Romanca kelime dağarcığı ve morfolojisini, yoğun Türkçe alıntıları ve gramer etkileriyle harmanlayan, büyük olasılıkla Türkiye’deki Roman müzisyenlere özgü bir para-Romani sosyolekti (toplumsal lehçesi) veya Balkan Romancası’nın bir varyantıdır.

Şarkı, dil temasının, kültürel melezleşmenin ve popüler müzik aracılığıyla dilsel kimliklerin nasıl yeniden üretildiğinin modern ve canlı bir örneğidir. Roman dilinin dinamik, uyarlanabilir doğasını ve Türkiye’nin zengin müzik dokusuna ne denli derinlemesine entegre olduğunu gösteren önemli bir kültürel belge niteliğindedir.

u/srytr